Zastrzeganie kar umownych jest częstą praktyką wśród kontrahentów. Kara umowna ma być skutecznym instrumentem dyscyplinowania nielojalnej strony. Jej zastrzeżenie w umowie pozwala na wyegzekwowanie zryczałtowanego odszkodowania, bez konieczności wykazywania wysokości poniesionej szkody. Dążąc do jak najlepszego zabezpieczenia swoich interesów, strony zastrzegają kary umowne, których będą mogły się domagać z różnych tytułów. Często w kontrakcie obok kary umownej zastrzeżonej na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania, pojawia się postanowienie przewidujące możliwość odstąpienia od umowy w razie zaistnienia określonych tam przesłanek i domagania się z tego tytułu zapłaty kary umownej.
Nie dziwi zatem, że w razie ziszczenia się przesłanek uzasadniających odstąpienie od umowy, strona żąda obok kary umownej z tytułu odstąpienia, kary umownej z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania.
Przeciwko takim praktykom opowiada się jednak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., sygn. akt III CZP 39/12. W rzeczonej uchwale Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż celem kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy jest naprawienie szkody spowodowanej przez dłużnika niewykonaniem zobowiązania wynikającego z umowy, od której odstąpiono. Odstąpienie od umowy sprawia, że nienależyte wykonanie kontraktu, polegające np. na zwłoce, przekształca się w stan niewykonania zobowiązania. Zaś kara umowna, otrzymana z tytułu odstąpienia, kompensuje szkodę poniesioną w skutek nienależytego wykonania zobowiązania poprzedzającego odstąpienie.
W związku z czym niedopuszczalne jest kumulowanie kar umownych z tytułu niewykonania zobowiązania (odstąpienia od umowy) oraz nienależytego wykonania zobowiązania. Zdaniem Sądu Najwyższego wskazane kary umowne wzajemnie się wykluczają. Niemożliwe jest bowiem jednoczesne spełnienie wymagań, od których uzależnione jest ich naliczenie.
Należy wskazać, że pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w omawianej uchwale znalazł odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów powszechnych (por. wyrok SA w Białymstoku, I Wydział Cywilny z dnia 24 czerwca 2015 r, sygn. akt I ACa 197/15 czy wyrok SA w Katowicach, I Wydział Cywilny z dnia 5 maja 2016 r., sygn. akt I ACa 1098/15). Stanowi to jasną wskazówkę dla stron formułujących postanowienia umowy, aby z większą rozwagą kształtowały ich treść w zakresie kar umownych oraz odpowiednio miarkowały ich wysokość.Może się bowiem okazać, że w przedstawionym kontekście, bardziej korzystne będzie oczekiwanie aż nielojalny kontrahent wykona umowę i naliczenie mu kary umownej z tytułu nienależytego jej wykonania, niż odstąpienie od umowy i domaganie się kary umownej z tego tytułu.
Magdalena Lenart
radca prawny